In korte tijd is 'vliegschaamte' een bekend begrip geworden. Het begon in Zweden, waar bekende Zweden die regelmatig vlogen publiekelijk aan de schandpaal werden genageld onder vermelding van de term ‘flygskam’. Het woord wordt in het Nederlands volgens mij wat anders gebruikt, meer als de schaamte die je zelf ervaart als je gaat vliegen om op reis te gaan, omdat je weet dat je daarmee bijdraagt aan een enorme CO2-uitstoot. Je vertoont immoreel gedrag tegen beter weten in, misschien wel zelfs tegen je eigen idealen in, en dat leidt tot de zelfbewuste emotie schaamte. Vliegschaamte.
Toen ik begin 2019 eens de uitstoot van mijn eigen vlieggedrag berekende, schrok ik enorm. Ik telde de vliegreizen sinds het moment dat ik met zakgeld of salaris vliegtickets kocht, plus die ene keer met mijn ouders, en kwam uit op een gemiddelde van zo'n 2,5 (enkele) vliegreizen per jaar tot dat moment, met in totaal grofweg 25 ton CO2-uitstoot van toen tot nu tot gevolg. En daar zaten bestemmingen tussen waarvoor minder milieubelastende alternatieven zijn om er te komen binnen acceptabele tijdspanne. Als ik het internet moet geloven is die totale uitstoot vergelijkbaar met die van een dieselauto die 150.000 kilometer rijdt. Om dat te compenseren moeten 1.250 bomen een jaar lang groeien. Deze rekensom leidde bij mij wel tot enige schaamte, dus die emotie herken ik wel. Maar eigenlijk leidde het nog meer tot een wens om de schade te herstellen. Hoe kan ik dit nog goedmaken?
CO2-uitstoot in gram per reizigerskilometer, bron
Uit de jaarlijkse analyse van de carbon footprint van de Nederlandse vakantieganger in 2018, door Breda University of Applied Sciences, bleek dat de CO2-emissies van reislustige landgenoten zo'n 10 procent van de totale Nederlandse emissies vormden. Ouch. Een pijnlijke realisatie dat ik hier met mijn eigen toeristische uitspattingen aan heb bijgedragen. Het schijnt bovendien dat 2 procent van de wereldwijde CO2-uitstoot komt van de luchtvaart. Dat percentage zal alleen maar toenemen, aangezien de wereldbevolking groeit, de welvaart stijgt en daardoor het vliegverkeer groei. Sterker nog, de verwachting is dat de CO2-uitstoot van de luchtvaart in 2050 hoger is dan de huidige uitstoot (zo berekende het Planbureau voor de Leefomgeving). Het lijkt mij daarom heel goed als er een trend ontstaat die helpt deze zorgelijke ontwikkeling te remmen. Maar of dat zo’n negatief frame van schaamte moet hebben, betwijfel ik.
Gelukkig zijn er diverse manieren waarmee je de pijn van het vliegen kunt verzachten, die mensen ook steeds meer ontdekken. Want wil je toch heel graag die ene droombestemming bezoeken, dan kan je de bijbehorende CO2-uitstoot van de retourvlucht compenseren. Bijvoorbeeld door te investeren in natuurbeschermingsprojecten, zoals herbebossing of het adopteren van een stuk regenwoud. Of je koopt CO2-rechten die je door Carbonkiller laat vernietigen, om zo de prijs van emissierechten op te drijven en zo het emissiehandelssysteem aan te scherpen. Je kunt er ook voor kiezen om de reis te compenseren door geen vlees meer te eten. Ook al verandert er niets aan de daadwerkelijke hoeveelheid CO2-emissies van je vlucht, in ieder geval draag je op dat soort manieren indirect óók bij aan natuurbeheer, -behoud en -bescherming, of minder CO2-uitstoot in z’n algemeenheid. En door er überhaupt mee bezig te zijn word je vanzelf bewuster van de keuzes die je in de toekomst maakt (of laat).
Via www.adopteerregenwoud.nl kan je een stukje (of stuk) Costa Ricaans regenwoud adopteren. Het betreffende stuk tropisch woud wordt beheerd door stichting Work With Nature, die in het leven is geroepen en gerund wordt door een stel jonge Nederlanders. Zij beheren en beschermen het oerbos en zorgen voor heraanplant, maken zo ook werkgelegenheid voor de lokale bevolking mogelijk, ze laten er Nederlandse studenten stagelopen, organiseren er werkvakanties en donateurs ontvangen ze met open armen voor rondleidingen en een hapje mee-eten. Ik was daar eind 2019 om "mijn" 80m² te bekijken en was onder de indruk van het project. Wil je dus een dergelijk project steunen, dan kan ik de vrienden van Work With Nature van harte aanraden!
De Zweedse milieupsycholoog Patrik Sörqvist zegt dat compenseren voor het vliegen een averechts effect zou hebben. Door hun schuldgevoel op deze manier af te kopen, zo stelt de psycholoog, kunnen mensen met geld juist blijven doen wat slecht is voor het milieu. Daarmee houd je volgens Sörqvist niet-duurzame beslissingen juist in stand. Ik snap zijn punt, maar ben ik het niet geheel met hem eens. Ik denk dat het niet zo is dat mensen die zoeken naar manieren om hun schadelijke gedrag te compenseren, niet ineens heel vaak in het vliegtuig zullen gaan stappen. Maar inderdaad, wie het klimaat niet wil belasten kan beter helemaal niet het vliegtuig pakken. En toch, aangezien we dit toch massaal doen (de verwachting is zelfs dat de vraag naar luchtverkeer voorlopig alleen maar blijft toenemen): dan kan je toch beter de uitstoot compenseren dan er überhaupt verder niet over nadenken?
Ik zie wel een ander risico van deze compensatie, namelijk dat dat tientje bovenop de ticketprijs helemaal niets uithaalt. Hoewel dat onderbuikgevoel is, dat geef ik toe. Maar KLM heeft bijvoorbeeld de compensatiedienst CO2ZERO waarmee passagiers tegen een kleine vergoeding hun vlucht "neutraal" zouden maken. Met de bijdragen van hun klanten koopt KLM zogeheten CO2-credits, of carbon credits, van herbebossingsprojecten. Zo'n CO2-credit is een certificaat dat aantoont dat 1.000 kilo uitstoot is opgenomen uit de atmosfeer. Dit alles wordt gecertificeerd door onafhankelijke en erkende bureaus, en de projecten moeten jaarlijks over hun voortgang rapporteren. Werkt dat ook echt, vraag ik mij af? Volgens milieuwetenschapper en journalist Bart Crezee, die voor De Correspondent uitgebreid onderzoek deed naar dit onderwerp, wel. Maar om zo'n systeem echt te laten werken moeten natuurlijk wel zoveel mogelijk reizigers hun CO2 compenseren. In 2018 was dat nog een schamele 0,25 procent van alle KLM-klanten. Bovendien zou niet de consument, maar het bedrijf zelf voor haar vervuilende economische activiteiten moeten betalen, ben ik van mening. Maar dat is weer een heel andere discussie.
Je hoort gelukkig steeds vaker verhalen over mensen die minder vliegen en daar anderen toe willen inspireren, om zo de luchtvaartgroei te beperken. Ik vind het een geruststelling dat steeds meer mensen er bewuster mee om gaan dan, zeg, 10 jaar geleden. Maar of dat nu komt door de emotie schaamte, of samenhangt met een oproep van anderen om je moreel te gedragen… Want vooralsnog lijkt er weinig vliegschaamte af te lezen aan de vakantieplannen van de gemiddelde Nederlander. Van de overheid hoeven we het ook niet te hebben, moet ik helaas constateren. In 2019 werd een kleine nationale belastingheffing op kerosine aangekondigd voor 2021, waarvan is aangetoond dat het uitstoot zou schelen en de economie als geheel niet schaadt. Per passagier die vanaf een Nederlandse luchthaven vertrekt moet de luchtvaartmaatschappij ongeveer €7,85 per persoon per vlucht aan belasting betalen. Het geldt niet voor transferpassagiers. Deze regeling is dus niet van harte. Het kabinet is dan ook van mening dat de burger liever “bewuster wordt van de gevolgen van al zijn luchtreizen voor de planeet.”
De belangrijkste les die ik leerde over gedragsbeïnvloeding is dat je je in ieder geval niet moet blindstaren op bewustwording. Net als dat de klassieke theorie van ‘kennis, houding, gedrag’ (het opdoen van kennis over een onderwerp zou leiden tot het aanpassen van je houding ten opzichte daarvan, wat weer kan leiden tot gedragsverandering) allang omver is geworpen door de gedragswetenschappers van nu. Erkennen dat je je schaamt lijkt me een vrij bewust proces, het desondanks kopen van een vliegticket ook. En mensen wéten inmiddels allemaal prima dat uitlaatgassen van vervoersmiddelen schadelijk zijn. Dat leidt echter nog niet automatisch tot het mijden van dat vervoer. Nee, bewustwording over de gevolgen van vliegen, noch schaamte voor je eigen aandeel daarin, lijken me daarom niet genoeg voor een verandering van ons massale vlieggedrag.
Ben je zelf bereid om minder te vliegen, doe je dat dan ook? Met andere woorden, gedraag je je consistent met je voornemens? Durf je dan ook publiekelijk aan dat voornemen te committeren. Niet door alleen te vertellen dat je je schaamt, maar door ook daadwerkelijk voor je eerstvolgende vakantie een treinticket te boeken. En deel dan vooral je positieve ervaringen met anderen. De sociale psychologie wijst namelijk uit dat mensen sneller bereid zijn om hun gedrag aan te passen als anderen het ook doen. Dus heb je een positieve ervaring met een internationale treinreis? Ben je met een groep vrienden gaan road trippen in Europa? Deel het dan vooral met de wereld. Vertel erover op feestjes, schrijf er een blog over, en deel je vrolijke selfies op sociale media. En benadruk de haalbaarheid van zo’n prachtvakantie dichterbij huis, van je avonturen binnen Europa en het feit dat een vlucht daar niet voor nodig was. Bleek de treinrit boeken een fluitje van een cent? Of verrassend goedkoop? Laat zien dat het kan. Ben je met een elektrische auto over de grens gegaan? Deel je route langs de laadstations, en vertel wat een lol het je opleverde.
Dus: laten we het vliegtuig mijden in een positief frame zetten. En laat het een trend worden, zodat steeds meer mensen de vliegloze reis als de norm gaan zien en we het juist ongewoon gaan vinden als mensen niet-duurzaam op vakantie gaan, of voor een zakelijke afspraak de wereld over vliegen. Het alternatief is namelijk haalbaar, betaalbaar, eenvoudig te regelen en ontzettend leuk. Let’s go!
Eerder verschenen op de website Duurzaamnieuws.nl
Relevant danwel interessant
- Jelmer Mommers, journalist en schrijver over democratie & klimaat bij De Correspondent schreef een geweldig goed stuk getiteld 'Duurzaam vliegen bestaat niet. Tijd om ermee te stoppen'. Lees of beluister het op De Correspondent.
Aanvulling 19 augustus 2021
Ik schreef hierboven over milieupsycholoog Sörqvist, die zegt dat compenseren averechts kan werken en niet-duurzame beslissingen juist in stand kan werken. Vanochtend op Linkedin kwam ik een soortgelijke theorie tegen, die is gebaseerd op een recente studie naar (groen) consumentengedrag. Gedragswetenschapper Reint Jan Renes schrijf erover:
bron